وی در ادامه گفت: متاسفانه در مباحثی که طی یک سال اخیر درباره اندیشه های ایشان مطرح شده است، تامل کمتری از این منظر، در اندیشه های مرحوم آیت الله هاشمی صورت گرفته است. یکی از مبانی که به صورت خاص، مورد توجه ایشان قرار داشت مساله «سهله» و «صعبه» بودن شریعت است. توجه به این مبنا، موجب می شد که فهم ایشان از دین با فهم سایر علما و فقهای دیگر متفاوت باشد.

حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی با بیان اینکه، دو تفاوت، یکی در درک  و دوم در اجرای دین در جامعه، در دو بخش سهله یا صعبه بودن شریعت وجود دارد. گفت: پیش از ورود به این بحث، مقدمه کوتاهی ارائه می دهم و بعد از آن، وارد تفاوت های تفکرات آیت الله هاشمی در مقایسه با سایر متفکران اسلامی می شوم. اصل اینکه شریعت اسلامی، توام با سهولت و سماحت است مطلب قابل تردیدی نیست.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: هم آیات شریفه قرآن در این زمینه وجود دارد که در ذیل برخی احکام آمده است. هم نفی حرج در شرع شده است و به صورت خاص، روایتی در این زمینه وجود دارد که شیعه و سنی با اندکی اختلاف، نقل کردند. مرحوم کلینی نیز تحلیلی را از این طرز تفکر رسول اکرم(ص) نقل می کنند که ایشان فرمودند، «من مبعوث شدم بر دین حنیفی که دارای دو ویژگی است؛ یکی سهولت و دیگری سماحت»؛ سهولت به معنای آسانی است که در برابر صعوبت به کار می رود.

وی با اشاره به اینکه، شریعت اسلامی، شریعتی است آسان و سهل، گفت:ویژگی دوم یعنی سماحت، به معنای گذشت است. گاهی اوقات یک شخص دارای گذشت است و گاهی از اوقات، یک مکتب، دین یا یک شریعت این ویژگی را دارد. این ویژگی در شریعت اسلامی وجود دارد که اگر احیاناً احکام اسلامی، تولید سختی و دشواری کند؛ خود دین می گذرد و عقب نشینی می کند و از آن حکم توام با سختی، رفع ید می کند.

حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی تصریح کرد: گذشت در اصل دین، سماحت و سهولت است. اما متاسفانه، آیین ما با این دو ویژگی مهم، در طول تاریخ، در یک مسیر روبه صعوبت و دشواری قرار گرفته است و آن احساس سادگی که در این آیین وجود دارد در تلقی امروزه دینداران ما احساس نمی شود. بلکه شریعت اسلامی، به عنوان آیینی دست و پاگیر، توام با سختی و دشواری، که کار را بر انسان سخت می کند و عرصه را بر او تنگ می گیرد شناخته می شود.

وی افزود: اگر بخواهیم یکی از علل گریز از دین را در میان این نسل برشمریم؛ قطعا این نکته از اولین علل و عوامل خواهد بود. زیرا وقتی آئینی سخت، سنگین و دست و پاگیر احساس شود. طبعا انسان ها، از او گریزان و فراری می شوند. سختی ها گاهی اوقات در خود دین و فهم صحیح آن اتفاق می افتد.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه، دین سهل، سخت فهمیده می شود و دین آسان دشوار می شود سوالاتی را مطرح کرد. وی پرسید، این مساله چگونه اتفاق می افتد؟ و ریشه این سختی ها و تنگناهایی که به پای دین گذاشته می شوند کجاست؟ این دین با آن ویژگی سهولت چگونه در مقام اجرا، به ویژه زمانی که حکومت جنبه دینی پیدا می کند می تواند شریعت را به اجرا بگذارد؟

سروش محلاتی افزود: سختی و تنگنا در متن شریعت اتفاق می افتد و دین را سخت می کند. شهید مطهری در این باره گفت: «متکلمین، فیلسوفان و فقهای ما، دست به دست هم دادند و این دین آسان را سخت کرده اند. باید گفت: یک شرط موفق برای ایدئولوژی آن است که ساده و روشن باشد. متکلمین و تا حدودی فلاسفه، سهم به سزایی در اخراج معتقدات اسلامی از سادگی به ابهام دارند. آنها عقاید را سخت، پیچیده و دشوار کرده اند. و فقها نیز در اخراج قوانین اسلام از سادگی به دشواری دارند».

وی در ادامه گفت: کافی است فرد مسلمانی به رساله عملیه مراجعه کند و با انبوهی از مسائل مواجه شود. یکی از مواردی که فرد مسلمان با آن روبه رو می شود مربوط به مناسک حج است. کافی است که حاجی، مناسک حج را یک بار مطالعه کند اما به جای آنکه این کار به او کمک کند، سختی و سنگینی اعمال حج، او را با وحشت و اضطراب مواجه می کند.

وی افزود: متاسفانه ما هم در بخش نظری چنین مشکلی داریم هم در حوزه عملی و فقه با آن روبه رو هستیم. آیت الله هاشمی رفسنجانی در هر دو بخش ورود پیدا کرد. در دوران زندان آخر، ایشان به یک تالیف قرآنی پرداختند. وقتی شما این تفسیر را با تفاسیر دیگر مقایسه می کنید. یکی از ویژگی هایش، این است که قرآن را از آن تنگناهایی که برخی از مفسرین در فهم و تفسیر آیات قرار دادند و شخص را در هنگام مطالعه با مشکل مواجه می کنند آزاد می کند.

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: آیت الله هاشمی، یک بیان روشن و ساده از آیات قرآن ارائه می کند. البته سادگی را با سطحی بودن نباید اشتباه کرد. برای نمونه، افرادی مفاهیم قرآن را ساده اما سطحی ارائه می کنند. وی سادگی را توام با دقت و توجه به ظرافت های آیات قرآنی مطرح می کرد. اینکه ما چرا در اصل دین و شریعت دچار مشکل می شویم؟

وی افزود: آیت الله هاشمی در این زمینه، دو عامل را مطرح می کرد؛ عامل نخست به این برمی گردد که علما و فقهای ما تلاش کردند تا فقه را در سراسر زندگی سریان و جریان دهند. بدین معنی که معتقدند؛ همه زوایای زندگی را باید با فقه آبیاری کرد و فقه را به آن رساند. آیا این تفکر درست است؟ آیا احکام شرعی، هیچ فضایی را برای انتخاب، فکر و سلیقه مردم باز نگذاشته است؟ در پاسخ به این مساله استنادی می کنم.

محلاتی با اشاره به مصاحبه آیت الله هاشمی با شبکه اول صداوسیما در سال 87 گفت: در این مصاحبه از وی می پرسند که سبک زندگی اسلامی از نظر شما چگونه است؟ مجری در توضیح بیشتر می گوید که سبک زندگی دینی همه رفتارها، علایق و سلیقه های فرد را پوشش می دهد. آیت الله در پاسخ می گوید: «من سبک زندگی دینی را این گونه نگاه نمی کنم. شما به دنبال سبکی از زندگی هستید که دین ارائه کرده و تمامی علایق و سلایق را نیز پوشش می دهد. اگر دنبال چنین سبکی هستید من آن را قبول ندارم.»

وی در ادامه، با استناد به همان مصاحبه گفت: آیت الله هاشمی همچنین می گوید، «همانگونه که در قرآن آمده است: کلیات، اصول و راهنمایی هایی برای ما مشخص شده است و در مواردی نیز احکام معینی آمده است. اما عمده مسائل به خود انسان واگذار شده است. چه زمانی کار دشوار می شود؟ وقتی که بخواهید همه چیز را به نام دین تمام کنید.» ایشان صریحاً می گوید با این نگاه مخالف است. فکر می کنم در قلمروی دین، حضور ابتکاری انسان و فهم و تعقل و تفکر، دست او را بسیار بیشتر از آن چیزی که گفته می شود باز می گذارد.

وی افزود: نکته دومی که دین را از سهولت به صعوبت وارد می کند بحث احتیاطاتی است که در فقه وجود دارد و آیت الله هاشمی رفسنجانی به آن اشاره می کند. بخش زیادی از احکام فقهی که امروزه وجود دارد توام با احتیاط هستند. بزرگی می گفت: تنها در همین تحریرالوسیله، بیش از 10هزار احتیاط وجود دارد. مجموعاً هرکدام از این احتیاطات، قید، بند و تنگنایی را برای مکلف به وجود می آورد. متاسفانه، احتیاط ها، دین سهل را تبدیل به دین صعب می کنند.

وی گفت: در اجرا نیز، نوع آن، ممکن است دین را دچار صعوبت کند. ما در مقام اجرا، وارد قلمروی مباحات که قلمروی آزادی های فردی است می شویم و  به فرد می گوییم باید وارد یا نباید وارد شوی! آیت الله هاشمی همچنین در سال 84 مصاحبه ای با یکی از نشریات قمی داشت. وی در این مصاحبه می گوید: «به همین سادگی نمی شود پای مردم را بست. آدم هایی که فکر می کنند با فشار و زور پلیس می توان جلوی مردم را گرفت و مشکلات را حل کرد اشتباه می کنند.» عامل دومی که دین را در مقام اجرا سخت می کند دخالت های دولت است. دولت می تواند در چه اموری در مساله دین وارد شود؟

سروش محلاتی افزود: تعبیری که در برخی صحبت های آیت الله هاشمی وجود دارد این است که «سخت گیری در چیزهایی که خدا مباح اعلام کرده است به نفع اسلام نیست. مردم رفتار دفاعی و مقابله خواهند داشت. در این 5سال اخیر مجلس در صدد آن بود که برای جلوگیری از تسامل و تساهل، قانون های سخت گیرانه وضع کند. مردم هم با این مسائل مقابله و در برابر آن موضع گیری کردند».

وی عامل سوم را، مساله مجازات ها دانست و این سوال را مطرح کرد که در شریعت سهله، تا چه میزان می توان افراد متخلف را، اعمال مجازات کرد؟ نمی توان ادعا کرد که شریعت سهله است و در عین حال بیشترین میزان فشار و مجازات را برای مردم قرار داد. این خود تناقضی آشکار است. در جامعه ای که بیشترین فشار در قوانین دیده می شود و دست حکومت برای اعمال بیشترین مجازات ها، باز گذاشته شده است و شدیدترین مجازات ها اعمال می شود. معلوم است که شریعت در این جامعه، شریعت سهله نیست.

وی در ادامه گفت: 24 خرداد 1360 بود. سالهایی که تمامی روحیه ها، آمادگی برای اعمال شدت و برخوردهای تند در انقلاب داشت. در این مقطع، آیت الله هاشمی در مجلس گفت: «این شدتی که ما می خواهیم اعمال کنیم با آن شریعت سهله سمحه سازگار نیست. شریعت سهله این نیست که ضمان هر قانون و حکمی در کشور را با در نظرگرفتن مجازات زندان بگذاریم.» استدال این حرف نیز شریعت سهله است.

این استاد دانشگاه و حوزه درباره موضع آیت الله هاشمی درباره ماهواره گفت: آیت الله معتقد بود که درباره ماهواره نیاز به تصویب قانون نبود. ایشان گفته است: «عوامل اعتقادی در جامعه ما به اندازه کافی جوابگو می باشد و پلیس می تواند در موارد خاص بنابر مقررات جاری دخالت کند. ما باید مسائل فرهنگی را در حد اعتدال و به همان میزان که در اسلام گفته است تحلیل کنیم. شاید یادتان نباشد که اگر استادی در دانشگاه ریش خود را می زد و لباس شیک می پوشید مشکل داشت. می خواستند دختران و پسران را از هم جدا کنند. فکر می کنم بخشی از آنچه که الان اتفاق افتاده است عکس العمل هایی به اکثریت مجلس چهارم (به اصطلاح راست) در مسائلی چون ماهواره، حجاب و ... است که مصوب کرده و به مورد اجرا گذاشتند.»

سروش محلاتی در پایان گفت: نگاه به شریعت سهله، همه چیز را در نگاه آیت الله هاشمی تغییر می داد. با نگاهی به اصل شریعت، متوجه می شویم که شریعت واقعی، همان شریعت سهله است. باید پرسید با نگاه به وضعیت امروز شریعت در میان خودمان، آیا واقعاً شریعت ما، شریعت سهله است؟ کار بزرگ آیت الله هاشمی این بود که تلاش می کرد روندی را که فقه و شریعت از سهولت به صعوبت طی کرده است برگرداند. به نظر من ایشان در این نقش در جمهوری اسلامی و  طی 38 سال گذشته نقش منحصر به فردی داشت و به تنهایی این بار سنگین را تحمل می کرد و درصدد به مقصد رساندن آن بود. 

حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی در این نشست گفت: مساله اعتدال در راه و روش، یا به تعبیری پرهیز از افراط و تفریط، مهارت زندگی شناخته می شود.

وی افزود: به روایت دیگر، مساله میانه روی و اعتدال را ممکن است به ژنتیک فرد نسبت دهیم و بگوییم افرادی که حالت تعادل و میانه روی دارند. این ویژگی در خلق و خوی ژنتیکی آنها وجود دارد. ممکن است کسانی باشند که شیوه زندگی کردن آنها در حوزه عقاید، مسائل اجتماعی و سیاسی یا شیوه رفتار، میانه روی را مطرح کند.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: بخشی از حقیقت اعتدالی که در قرآن کریم مطرح شده است به عنوان یک مهارت زندگی مطرح می شود. یعنی اینکه ما باید در خودمان این تعادل و مهارت را ایجاد کنیم. حال ممکن است این مهارت به صورت فردی باشد یا در شکل اجتماعی آن، یا حتی سیاسی به عنوان یک نظام سیاسی که نوعی تعادل را در تصمیم گیری ها رعایت می کند لحاظ شود.

وی افزود: بخشی از تعادل، مربوط به بینش  و شناختی می شود که ما را به سمت راه درست و تعادل راهنمایی می کند. بخشی از خطبه هایی که آیت الله هاشمی رفسنجانی خواندند؛ ناظر به مباحث اخلاقی بوده است. بخش پررنگی از این آن نیز مربوط به اعتقاد بوده است. اگر بخواهیم اعتدال را از منظر ایشان بررسی کنیم از دو جنبه می توان آن را بررسی کرد. اول اینکه اعتدال چیست؟ و دیگر ضداعتدال چیست؟

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: ضد اعتدال زمانی رخ می دهد که برخی افراد، محافظه کاری، ترسیدن و موضع گیری نکردن را روی حساب اعتدال می گذارند. یا از آنطرف نیز ممکن است توجیه کردن فرار از مسئولیت به عنوان اعتدال شناخته شود. باید گفت که اعتدال بر انواع مختلف است: اعتدال در عقیده، اعتدال در عبادت، آموزاندن اعتدال در رفتارهای اجتماعی، اعتدال اخلاقی، اعتدال در زهد، اعتدال در اقتصاد و ...وجود دارد که برای این عناوین در قرآن کریم نیز آیاتی وجود دارد. 

آیت الله محسن غرویان نیز در این نشست گفت: ما هاشمی را با اعتدال می شناسیم. چرا که او یک اندیشمند اعتدالی بود. متاسفانه این روزها، عده‌ای برای رسیدن به اهداف و اغراض سیاسی خود، حتی مفهوم اعتدال را تحریف می کنند و این کار، ظلم و جفا در حق مفهوم و اندیشه اعتدال است. اعتدال در اندیشه آیت الله هاشمی رفسنجانی، یک مفهوم سیاسی و اجتماعی است و نباید برای آن صبغه ریاضی قائل شد. متاسفانه عده ای غرض ورزان برای آنکه ذهن جوانان را نسبت به مفهوم اعتدال مشوش کنند این کار را انجام می دهند.

وی افزود: مفهوم اعتدال در حوزه علوم انسانی مطرح می شود و نباید آن را منحرف کرد. اعتدال در مسائل فقهی که مشتمل بر عبادیات است، مصادیق فراوانی دارد. نوعی احتیاط در عبادیات وجود دارد که درواقع همان اعتدال است. اعتدال گرایی معنای فقهی و اصولی محکم دارد. امروز دیدیم که حضرت آیت الله(سید مهدی) طباطبایی به فقاهت آیت الله هاشمی رفسنجانی اشاره کردند. از این رو، عمق اجتهاد فقهی ایشان و تسلطش بر مبانی فقهی، اصولی، تفسیری و قرآنی زبان زد بود. بدون شک، اعتدال یک بحث ژورنالیستی نیست. بلکه فقهی، اصولی و دارای مبنا است. لذا آیت الله هاشمی رفسنجانی برای این اندیشه مبنا داشت.

این استاد حوزه علمیه قم گفت: اعتدال تنها در مباحث سیاسی و اجتماعی نیست و مبنای محکم کلامی دارد. اگر بخواهیم وحدت، انسجام ملی و آشتی ملی در کشور محقق شود؛ جز از راه اعتدال میسر نمی شود. افراط و تفریط، وحدت و انسجام ملی را از بین می برد و موجب تفرقه می شود.

 غرویان با بیان اینکه اساس اندیشه سیاسی ما در انقلاب، برمبنای اعتدال بوده است و شعار نه شرقی نه غربی، جمهوری اسلامی نشان دهنده همین اندیشه در انقلاب اسلامی است، گفت: اعتدال در زمینه های مختلف کلامی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و مالکیت نمونه های فراوان دارد و هرچه ما در مکاتب فکری جهان امروز بیشتر مطالعه کنیم اندیشه اعتدال معنادارتر می شود و متوجه ریشه دار بودن اندیشه اعتدالی آیت الله هاشمی خواهیم شد.

وی در پایان افزود: مشکلی که ما در جامعه خود داریم این است که سعه صدرعلمی کم است و مسئولان چندان با اندیشه های مختلفی که در موضوعات گوناگون وجود دارد آشنایی ندارند و نمی دانند که دنیا بسیار وسیع و جهان اندیشه، بسیار متکثر و متنوع است. نمی شود همه چنین فکر کنند که من می گویم. یا نیازهای انسانی را همانی بدانیم که من نیاز دارم، این چنین نیست. وقتی مکاتب و اندیشه های مختلف را بخوانیم، دیگر نمی‌توان دیدگاه واحدی در موضوعاتی چون انسان شناسی و نیازهای انسانی داشت و باید یک کثرت پذیری را پذیرفت و حالتی که انسان بگوید فقط من می فهم و من می دانم دیگر کنار خواهد رفت و نظریه ها بر مبنای اعتدال مطرح می شوند.

*جماران