ابراهیم بن علی کفعمی که نسخه خطی صحیفه سجادیه به خط وی به تازگی توسط بنیاد محقق طباطبایی منتشر شده، در ابتدای این نسخه، صحیفه را «نفایس الدهر» نامیده است.  اهمیت «صحیفه سجادیه» که در نگاه اول مجموعه‌ای از ادعیه است در چیست؟

صحیفه سجادیه از چند جهت برای شیعیان مهم است، یکی اینکه کتابی است که با انشای امام معصوم یعنی «حضرت سجاد(ع)»، به کتابت امام معصوم یعنی«امام محمد باقر(ع)» و در حضور امام معصوم یعنی«امام صادق(ع)» نوشته شده است. دومین ویژگی این کتاب این است که پس از رحلت پیامبر گفتن حدیث ممنوع شد و این ممنوعیت تا زمان عمربن عبدالعزیز و در زمان حیات امام محد باقر(ع) ادامه داشت. به همین دلیل راهی برای آشنایی مردم با معارف ناب دین وجود نداشت و همین باعث شد که جامعه به سوی منابع دیگر علمی گرایش پیدا کند. به عنوان مثال از زمان امام سجاد فرقه مرجحه به وجود آمد و اشاعره و معتزله از هم جدا شدند. دقیقا به همین علت است که امام سجاد(ع) در ضمن بیان دعا فقط به نیایش خداوند اکتفا نکردند، بلکه در قالب دعا عالی‌ترین مفاهیم و مبانی دینی را بیان کردند. ایشان در عین حال که دستشان به سمت آسمان است و از خداوند طلب حاجت می‌فرمایند، خدا را به زیباترین نحو ممکن معرفی می‌کنند. به عنوان مثال به فراز اول دعای اول امام سجاد(ع) نگاه کنید؛ می‌فرمایند: «الحمدلله الاول بلا اول کان قبله و الآخر بلا آخر یکون بعده، الذی قصرت عن رؤیته ابصار الناظرین و عجزت عن نعته اوهام الواصفین.» ما می‌دانیم که اعتقاد برخی در آن زمان این بود که خداوند جسم است، یعنی معتقد بودند ما در روز قیامت خدا را به صورت مجسم خواهیم دید، می‌گفتند خداوند روی کرسی می‌نشیند یا اینکه آتش جهنم فوران می‌کند و خداوند دستش را دراز کرده و آن را خاموش می‌کند. در برابر چنین اعتقاداتی می‌بینیم که امام صادق به زیبایی تمام خداوند را معرفی می‌کنند. یا اینکه در آن زمان امثال ابوغریره و کعب الاحبار تصویر بسیار زشتی از پیامبر(ص) ارائه کرده بودند، به گونه‌ای که روا نمی‌دانم در اینجا به آن اشاره کنم. اما می‌بینیم که در صحیفه سجادیه، امام سجاد(ع) به بهترین نحو به معرفی پیامبر اکرم(ص) می‌پردازند. بنابراین می‌توانیم بگوییم که صحیفه سجادیه اهمیت معرفت شناختی دارد.

از سوی دیگر می‌توانیم به این مسئله اشاره کنیم که امام سجاد(ع) در ادعیه صحیفه سجادیه هم به اخلاق فردی اشاره داشتند، در قالب دعای مکارم الاخلاق و هم به اخلاق اجتماعی در قالب دعای اهل صغور که به مرزداران اشاره دارد. پس می‌توانیم بگوییم که صحیفه سجادیه یک کتاب برای خودسازی است.

مروری بر مطالبی که در صحیفه سجادیه مد نظر قرار گرفته ما را به این نتیجه می‌رساند که این کتاب دستورالعملی برای چگونه اندیشیدن و چگونه زیستن است؛ ضمن اینکه چگونه طلب کردن از خدا را به مسلمانان می‌آموزد. امتیاز دیگری که صحیفه سجادیه دارد، این است که افق‌های دید انسان نسبت به سن او محدودیت دارد، یعنی خواسته‌های او در کودکی چیزهای کوچک مثل شکلات است، بزرگتر که می‌شود دوچرخه می‌خواهد، بعدش هم می‌رسد به ماشین و خانه. اما افق دید یک امام معصوم بی‌کران است و خواسته‌های ایشان از خداوند خواسته‌هایی والا است.

اگر ممکن است یک مثال بزنید.

به عنوان مثال شما ممکن است از خداوند بخواهید برای آسایش‌تان به شما ماشین بدهد، اما امام سجاد به عنوان یک فرد معصوم افقی بالاتر را نگاه می‌کنند و در صحیفه سجادیه می‌گویند خداوندا اسباب آسایش مرا فراهم کن. حالا این اسباب آسایش ممکن است هر چیزی باشد. یا اینکه شما ممکن است ایمان را در زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع) بدانید، اما امام سجاد(ع) از خداوند می‌خواهند: «بلغ بایمانى اکمل الایمان ‌و‌ اجعل یقینى افضل الیقین ‌و‌ انته بنیتى الى احسن النیات» ایشان از خداوند می‌خواهند که ایمان من را به بهترین ایمان تبدیل کن.

فلسفه نگارش یک کتاب دعا توسط امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا و به شهادت رسیدن سید الشهدا و یارانش چه بوده است آیا نوشته شدن صحیفه ادامه نهضت امام حسین(ع) بوده است؟

ادعیه امام سجاد(ع) متعدد بوده و قابل دسته بندی در دو گروه هستند. نوع اول ادعیه‌ای است که ایشان برای اصحابشان می‌خواندند و آنها در میان مسلمانان پخش می‌کردند؛ مثل دعای سحر، دعای ابوحمزه ثمالی یا مناجات خمس عشر. این دعاها به گونه‌ای بود که در زمان حیات ایشان هم میان مردم منتشر شده بودند. دسته دوم ادعیه درج شده در صحیفه سجادیه هستند که در میان شیعیان مخفی ماند. در اینجا باید به نهضتی بپردازیم که امام سجاد(ع) آغازگر آن بودند. همان طور که گفتم جامعه اسلامی آن زمان از احادیث اهل بیت تهی شده‌بود و به طرف علومی گرایش پیدا کرده بود که نجات بخش نبودند. جامعه اسلامی در آن شرایط مثل خردسالی بود که تا دیروز شیر می‌خورده و امروز مادرش می‌خواهد به او غذا بدهد، طبیعی است که مادر نمی‌تواند از ابتدا به کودک شیرخواره خود، کباب بدهد، باید حریره به او بدهد. جامعه اسلامی در آن زمان بایستی به سمت علم و آگاهی حرکت می‌کرد، اما کشش آن را نداشت که یک دفعه به همه معارف دینی دست پیدا کند؛ بنابراین امام سجاد(ع) با علم به این مسئله نهضتی را آغاز کردند به این شکل که در قالب دعا به بیان مطالب علمی پرداختند. این نهضت پس از ایشان توسط امام محمد باقر(ع) و در قالب شکافتن علوم ادامه پیدا کرد. امام صادق نیز علم شکافته شده را برای هزاران نفر بیان کردند. به طور خلاصه می‌توانیم بگوییم امام سجاد آغازگر یک حرکت فکری بودند که در زمان امام صادق(ع) بر همگان آشکار شد.

چقدر می‌توانیم اطمینان داشته باشیم نسخه صحیفه سجادیه که در حال حاضر در دست ماست، همان نسخه موجود نزد امام صادق باشد؟

ببینید دیوان حافظ را هم اگر در نظر بگیرید می‌بینید که در گذر زمان نسخه بدل‌های بسیاری پیدا کرده و دستخوش تغییرات فراوانی شده است. اما باید بگوییم که کتب مذهبی در مقایسه با کتب ادبی دچار کمترین نسخه بدل‌ها شدند و خود این مسئله نشان دهنده اهتمام مردم به حفظ مضامین مذهبی است. اما به هر حال نمی‌توانیم قسم بخوریم که همه دعاهای صحیفه سجادیه و همه عبارات درست مانند همان نسخه است، اما می‌توانیم بگوییم که مضامین و مفاهیم قطعا همان مضامین و مفاهیم است. به ویژه با توجه به این مسئله که چنین مضامین بلندی از غیر معصوم نمی‌تواند صادر شده باشد.

اخیرا از نسخه برگردان نسخه خطی صحیفه سجادیه کفعمی در مشهد مقدس رونمایی شده است، اهمیت این نسخه از نظر شما چیست؟

ما روایت‌های متعددی از صحیفه سجادیه داریم و مشهور ترین این روایت‌ها از آن ابن اعلم و ابن مطهر است. عالمان متعددی در کتابت و صحیح نگاری این روایت اهتمام داشته‌اند و نسخه کفعمی یکی از این نسخه‌هاست که البته با دقت نظر ویژه‌ای کتابت شده است. به طور کلی معتقدم که هر قدر بتوانیم نسخه‌های کهن صحیفه سجادیه را بیشتر احیا کنیم، قدمی در جهت پالایش و زیباسازی این کتاب ارزشمند به لحاظ متنی برداشته‌ایم.

* جماران