محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران روز دوشنبه ۲۵ تیرماه جاری اعلام کرد که ایران از آمریکا به دلیل 'نقض عهدنامه مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین دو کشور در سال ۱۹۵۵' شکایت کرده است و جمهوری اسلامی ایران بر همین مبنا دادخواستی را به دبیرخانه دیوان لاهه تسلیم کرده است.

در پی این شکایت، دیوان بین المللی دادگستری ۲ مرداد طی نامه‌ای رسمی خطاب به مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا، به دولت واشنگتن هشدار داد از هر گونه اقدام جدید در این زمینه اجتناب کند، و 'توجه دولتمردان کاخ سفید را به این ضرورت جلب کرد که باید در زمینه مورد دعوا (بازگشت تحریم ها) طوری عمل کند که آرای آینده دیوان که بعد از جلسه ۲۷ اگوست (پنجم شهریور) صادر خواهد کرد، بلا اثر نشود. '

به گفته کارشناسان، این دستور، نظیر حکم موقت به توقف هرگونه اقدام متصرفانه در پرونده‌های مالی است و نشان دهنده حساسیت و اهمیت موضوع شکایت ایران برای دیوان بین المللی دادگستری است.

دیوان دادگستری بین المللی نهاد قضایی وابسته به سازمان ملل است که برای حل و فصل اختلاف‌های بین المللی تشکیل شده و گرچه آراء آن الزام آور است.

سفیر ایران در هلند پیشتر در مصاحبه‌ای تصریح کرد: در صورتی که رأی به نفع جمهوری اسلامی صادر شود، شورای امنیت سازمان ملل نقش ضمانت اجرایی دارد و می‌تواند آمریکا را مجاب به اجرای حکم کند، اما اگر حکم توسط آمریکا در شورای امنیت وتو شود، از طریق افکار عمومی می‌توان فشار بسیار به آمریکا وارد کرد.

عهدنامه مودت
'عهدنامه مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین دول متحده آمریکا و ایران' که در تارنمای سازمان ملل نیز بارگذاری شده، در ۲۳ مرداد ۱۳۵۴ هجری شمسی (۱۵ اوت ۱۳۵۵ میلادی) میان نمایندگان دو کشور امضا شد و در جلسه سه شنبه بیست و هشتم اسفند ماه ۱۳۳۵ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

بر اساس بند ۲ ماده ۲۱، 'هر اختلافی بین طرفین معظمین متعاهدین در مورد تفسیر یا اجرای عهدنامه فعلی که از طریق دیپلماسی به نحو رضایت بخش فیصله نیابد بدیوان دادگستری بین المللی ارجاع خواهد شد مگر اینکه طرفین موافقت کنند که اختلاف به وسائل صلح جویانه دیگری حل شود. '

بند ۲ ماده ۲۳ تصریح می‌کند: این عهدنامه مدت ۱۰ سال معتبر خواهد بود و پس از آن نیز تا موقعی که به ترتیب مقرر در این عهدنامه خاتمه پذیرد به قوت خود باقی خواهد بود.

در بند ۳ ماده ۲۳ نیز آمده است: هر یک از طرفین می‌تواند با دادن اخطار کتبی بمدت یکسال بطرف معظم متعاهد دیگر در انقضاء مدت ۱۰ سال اولیه یا هر موقع پس از آن این عهدنامه را خاتمه دهد. (فسخ کند)

لعیا جنیدی معاون حقوقی رییس جمهوری ایران اعتقاد دارد که این معاهده گرچه در سال ۱۹۵۵ بین دو کشور به امضا رسیده و اکنون نزدیک به ۴۰ سال است که واشنگتن و تهران با یکدیگر رابطه ندارند، اما چون هیچ یک از طرفین خروج خود را به طور رسمی از این پیمان اعلام نکرده اند، 'معاهده مودت' همچنان به اعتبار خود باقی است.

وی همچنین در این باره تاکید کرده است: 'پیمان مودت مکرراً در دیوان داوری ایران و آمریکا مورد استناد قرار گرفته و حتی در دادگاه‌های آمریکا نیز به آن استناد شده است. '

برنامه دادگاه
بر اساس برنامه زمان بندی که در تارنمای مرکز امور حقوقی بین المللی ریاست جمهوری منتشر شد، دیوان دادگستری بین‌المللی در اطلاعیه شماره ۳۸/۲۰۱۸ مورخ ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۸ (۴/۵/۱۳۹۷) خبر از برگزاری جلسه استماع عمومی در خصوص صدور دستور موقت در پرونده نقض تعهدات عهدنامه مودت روابط اقتصادی و حقوقی کنسولی (جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا) از تاریخ دوشنبه ۲۷ تا پنج‌شنبه ۳۰ اوت ۲۰۱۸ (پنجم تاهشتم شهریور ۱۳۹۷) در کاخ صلح لاهه (هلند) داد.

هیأت‌های ایرانی و آمریکا به ترتیب پنجم و ششم شهریور از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۵:۳۰ به وقت ایران در دور اول استماع شفاهی ادله خود را بیان کردند. در دور دوم استماع شفاهی نیز ایران و آمریکا به ترتیب در روز‌های ۷ و ۸ شهریور از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۴ به وقت ایران ادله خود را در صحن دادگاه مطرح کردند.

روز نخست
نماینده ایران روز دوشنبه هفته جاری و در نخستین جلسه دادگاه دیوان دادگستری بین المللی لاهه و در طرح شکایت ایران از آمریکا به سبب خروج از توافق هسته‌ای بین المللی گفت: آمریکا اساس قوانین بین المللی را به خطر انداخته است.

وی تاکید کرد که صلاحیت دیوان در عهدنامه سال ۱۹۵۵ مودت ایران و آمریکا قید شده و از سرگیری تحریم‌های آمریکا که در روز ۱۸ اردیبهشت ماه امسال اعلام شد و به قصد آسیب به اقتصاد و اتباع ایران بوده، نقض صریح این عهد نامه است.

وکیل ایران با اشاره به توافق هسته‌ای که به تائید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت نیز رسیده، از مزایای اقتصادی آن برای کشور و برقراری روابط تجاری و با طرف‌های خارجی و بهبود اوضاع اقتصادی ایران گفت و قرارداد‌های ایران با شرکت‌های آمریکایی مانند جنرال الکتریک و بوئینگ را برشمرد.

به گفته نماینده ایران، دولت جدید آمریکا اتهام‌های بی اساسی را به ایران وارد کرد و از انجام برخی از وظایف خود در چارچوب برجام خودداری کرد که در تضاد با بیانیه‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی در اعلام پایبندی ایران به تعهدات خود در برجام است.

طرف ایرانی اظهارات رئیس جمهوری آمریکا و وزیر امور خارجه آن کشور را در جهت آسیب رساندن به اقتصاد ایران دانست که موجب افت ارزش ریال شده است. از سوی دیگر تاثیر تصمیم آمریکا در از سرگیری تحریمهایش موجب شده تا تقریباً تمامی سرمایه گذاری‌های خارجی متوقف، قرارداد‌های ایران با کشور‌های خارجی لغو و صادرات نفت کاهش یابد.

نماینده ایران هشدار داد که تحریم‌های جاری و آتی آمریکا موجب گرانی اجناس و بیکاری ایرانیان شده و در حال تخریب اقتصاد و ارز ایران است و این نقض صریح عهدنامه مودت ایران و آمریکا است.

روز دوم
روز سه شنبه و در جریان دومین جلسه دور نخست استماع شفاهی شکایت ایران از آمریکا، نماینده هیأت آمریکایی تحریم‌های ضد ایرانی را در جهت محافظت از امنیت ملی این کشور خواند و صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری را برای بررسی شکایت تهران بر مبنای عهدنامه مودت وارد ندانست.

نماینده آمریکا در دیوان لاهه در دفاعیات خود 'جاه طلبی هسته ای' ایران را خطری برای امنیت آمریکا دانست و گفت که واشنگتن به شدت با درخواست ایران مخالف است.

وی جمهوری اسلامی را به حمایت از تروریسم متهم ساخت و مدعی شد که اقدام‌های آمریکا در عهدنامه مودت لحاظ شده است.

نماینده آمریکا همچنین دستور موقت درخواست شده از جانب ایران برای تعلیق تحریم‌ها را در تعارض با حق حاکمیت کشور متبوع خود دانست و تهران را متهم کرد که از اقدام‌های تروریستی علیه شهروندان آمریکایی حمایت کرده است.

وی تهدید‌های ایران علیه امنیت ملی آمریکا را دلیل خروج این کشور از برجام و نگرانی‌های اقتصادی و اجتماعی‌ای مطرح شده در جلسه دیروز را ناشی از سوء مدیریت تهران دانست.

روز سوم
وکلای ایران درسومین روز دادگاه، واشنگتن را در توجیه ادعا‌های خود منزوی دانسته و بر نیت مخرب دولتمردان آمریکایی علیه اقتصاد و مردم ایران تاکید کردند.

وکلای ایران ضمن آنکه توجیهات آمریکا برای تحریم‌های ضد ایرانی را غیرقابل قبول خواندند، با رجوع به برخی مفاد عهدنامه و سوابق قضایی مشابه در کشور‌های دیگر تاکید کردند که، چون اختلاف طرفین از طریق دیپلماسی حل و فصل نشده، طبق عهدنامه مودت به دیوان دادگستری بین المللی رجوع شده است.

وکیل ایران توجیه آمریکا برای اعمال تحریم‌ها برای حفاظت از امنیت ملی خود را فاقد مبنای قانونی خواند و با اشاره به مناقشات گذشته، نیرو‌های نظامی و شبه نظامی را تنها منشا تهدید امنیت ملی کشور‌ها دانست. به گفته وی در این پرونده نیازی به از سرگیری تحریم‌ها برای حفاظت از امنیت ملی آمریکا وجود ندارد.

نماینده ایران بار دیگر تاکید کرد که مقام‌های آمریکایی و از جمله مقام‌های ارشد آن کشور از تاثیر فلج کننده تحریم‌های جاری و آتی این کشور علیه ایران ابراز خوشحالی کرده بودند. وی گفت که آمریکا ناتوان از ارائه دلیلی محکم برای از سرگیری تحریم‌ها بوده و در توجیه نیاز به اعمال آن‌ها در انزوا به سر می‌برد.

وکیل ایران در رد ادعای آمریکایی‌ها که مسائل داخلی و نه فشار تحریم‌ها را دلیل اوضاع اقتصادی کنونی ایران می‌دانستند به خروج شرکت‌های خارجی از ایران در پی اعلام از سرگیری تحریم‌ها اشاره کرد و اظهارات مقام‌های آمریکایی در تاثیر تحریم‌های جدید بر 'اقتصاد شکننده' ایران را شاهدی دیگر بر گفته خود دانست.

وی با رد ادعای طرف آمریکایی که اعلام کرده بود شرکت‌های ایرانی می‌توانند تحت شرایطی جدید مجوز خرید هواپیما و قطعات آن را دریافت کنند، به نامه نگاری یکی از شرکت‌های سازنده هواپیما با طرف ایرانی خود اشاره کرد که از ارائه کوچکترین کمک فنی پس از خروج آمریکا از برجام و عدم تمدید مجوز‌های اوفک ابراز ناتوانی کرده بود.

طرف ایرانی در پایان شکایات خود از دادگاه خواست تا دستور موقت تعلیق تحریم‌های آمریکا و خودداری از اعمال تحریم‌های دیگر را در کنار صدور دوباره مجوز خرید قطعات و هواپیما صادر کردده و آمریکا از تکرار چنین اقداماتی خودداری نماید.

روز چهارم
طرف آمریکایی در چهارمین و آخرین روز دادگاه بار دیگر مدعی شد که مشکلات اقتصادی ایران ریشه در عملکرد دولت و نه تحریم‌ها داشته و طرف ایرانی نتوانسته برای ادعای خود که تحریم‌های آمریکایی موجب بروز چنین مشکلاتی شده دلیل منطقی ارائه دهد.

وکیل آمریکایی، ایران ایر و هواپیمایی ماهان را متهم کرد که در گذشته نیرو و اسلحه به مناطق درگیری مانند سوریه ارسال کرده اند که این رفتار دلیلی برای لغو صدور مجوز‌های آمریکا برای خرید و فروش هواپیما و قطعات آن است.

طرف آمریکایی مدعی شد که آمریکا در صورت آسیب دیدن بخش‌های غیرمرتبط با تحریم هایش - که به ادعای وی ایران هنوز هم نتوانسته چنین چیزی را ثابت کند -، اقدام‌هایی را در نظر خواهد گرفت و این در حالی است که ایران هیچ تضمینی برای توقف رفتار خود ارائه نکرده است.

وکیل آمریکا ایران را متهم کرد که دادگاه لاهه را دستاویزی برای حل و فصل اختلافات برجامی و کسب دوباره مزایای آن قرار داده، در صورتی که در برجام راه دیگری برای این امر در نظر گرفته شده و عامدانه دیوان دادگستری بین المللی برای چنین امری لحاظ نشده است.

به گفته طرف آمریکایی، برجام الزام آور نیست و به همین دلیل حوزه قضایی برای حل و فصل اختلافات در نظر گرفته نشده و راه‌های دیپلماتیک جایگزین آن شده است.

رئیس هیأت آمریکایی در خاتمه دفاعیات خود بار دیگر ضمن آنکه صلاحیت دادگاه را در زمینه بررسی شکایت ایران زیر سوال برد، از دیوان خواست تا با توجه به 'تهدید ایران علیه امنیت ملی آمریکا' درخواست این کشور برای صدور دستور موقت برای تعلیق تحریم‌ها و اقدام‌های ضد ایرانی آمریکا را رد کند.

رئیس دادگاه در پایان اعلام کرد که دیوان در اولین فرصت رای خود در مورد صدور دستور موقت درخواست شده از جانب ایران را اعلام خواهد کرد و تاریخ دقیق آن را به اطلاع طرفین خواهد رساند.

منابع خبری پیشتر خبر داده بودند که رای دادگاه ظرف یک ماه آینده اعلام خواهد شد.

جمهوری اسلامی ایران پیش از شکایت علیه خروج آمریکا از برجام و از سرگیری تحریم ها، شکایتی در دادگاه لاهه مبنی بر توقیف ۲ میلیارد دلار از دارایی‌های بانک مرکزی ایران در آمریکا مطرح کرده است. دیوان ۸ تا ۱۲ اکتبر (۱۶ تا ۲۰ مهر) برای استماع شفاهی طرفین تشکیل جلسه می‌دهد.
*ایرنا