عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز اول آبان، چهل و دومین سالگرد درگذشت آیت‌الله سید مصطفی خمینی است.

هر چند در چهلمین سالگرد برنامه‌هایی اجرا شد و سال پیش هم یادداشتی در این باره نوشتم اما همچنان یادکرد آن موضوعیت دارد و از این رو یادداشت سال پیش را با تغییری اندک دوباره نقل می کنم. یادداشتی که با چهار دلیل در ذکر ضرورت این یادکرد آغاز می شد:

اول به این خاطر که این اتفاق موجب شد بار دیگر نام امام خمینی در سال 1356 خورشیدی و پس از سال‌ها به سطح جامعه بیاید و اگر چه نقطه شروع دوباره انقلاب نبود اما زمینه‌ساز اشتباه بزرگ شاه در سفارش مقاله علیه امام در دی ماه همان سال شد و در خاطرات هوشنگ نهاوندی هم این کار به صراحت یک خطای بزرگ دانسته شده است.

دوم به این سبب که در کنار چهار فقره مرگ مشکوک دیگر قرار گرفت (تختی، شریعتی، آل احمد و صمد بهرنگی). در حالی که اکنون روشن شده به احتمال قریب به یقین هیچ یک کار ساواک نبوده اما رژیم و رسانه های رسمی آن چنان بی اعتبار شده بودند که یا توضیح نمی دادند یا توضیحات شان افاقه نکرد.

سوم به این خاطر که در پی پیروزی انقلاب تصور می شد فرزند سید مصطفی نقش مؤثری ایفا کند اما به خاطر زاویه و فاصله ای که پیدا کرد کنار گذاشته شد و نام خود مصطفی خمینی نیز چندان مطرح نمی شد. سال پیش البته تصویری از سید حسین خمینی منتشر شد که شمار فراوان بازدید از آن نشان می دهد از خاطره ها نرفته است.

چهارم به این دلیل که در سال های اخیر که انحصار رسانه های رسمی شکسته شده در فضای مجازی اخبار درباره فرزندان آن مرحوم منتشر می شود و مثلا این که دختر او پزشک است و در خارج از ایران زندگی می کند.

پیش تر در مطلبی نوشتم اگر چه در ادبیات رسمی از سید مصطفی خمینی با لفظ «شهید» یاد می شود و در تهران خیابان و بیمارستانی به نام «شهید مصطفی خمینی» است اما پدر ایشان- امام خمینی- هیچ گاه این لفظ را درباره آقا مصطفی به کار نبردند و حتی گویا موافق برگزاری مراسم ساگرد هم نبودند و به همین خاطر اول بار در سال 76 و به مناسبت «بیستمین سالگرد شهادت» مراسمی برگزار شد.

برخی معتقدند دلیل پرهیز امام از به کارگیری لفظ «شهید» به این خاطر نبود که معتقد به قتل و شهادت نبودند بلکه به سبب رابطه پدر و پسری و برای غلبه بر عواطف بود وبه سبب شخصیت عرفانی و این که بین فرزند خود و دیگران تفاوتی قایل نیستند بود و نیز این که تنها 4 ماه قبل از آن برای درگذشت مشکوک دکتر شریعتی در لندن هم تعبیر «فقد» را در نامه به دکتر یزدی به کار برده بودند.

در تاریخ معاصر ایران از 5 فقره درگذشت به عنوان مشکوک و حتی «شهید» یاد شده اما به مرور اصرار و اعتقاد به قتل و شهادت کمتر شده است. این چهره ها عبارتند از :

غلامرضا تختی (قهرمان کُشتی)، جلال آل احمد (نویسنده)، دکتر علی شریعتی (اسلام پژوه و استاد دانشگاه)، صمد بهرنگی (نویسنده کودکان) و آیت الله سید مصطفی خمینی (فقیه و مجتهد و فرزند امام خمینی).

درباره جهان پهلوان تختی تقریبا می توان گفت فرضیه قتل رنگ‌باخته و احتمال خودکشی بالاتر است. هر چند که مسؤولیت فشارهایی که او را به این نقطه رساند قطعا متوجه حکومت بوده است. بابک تختی هم اصرار ندارد فرضیه قتل را پررنگ کند و همین بحث مسؤولیت را پیش می کشد. ( با فیلم تختی هم این انگاره قوت گرفت).

حال آن که فضای آن زمان متفاوت بود. مجلۀ خوشه به سردبیری احمد شاملو روی جلد شماره 47 خود - دی و بهمن 1346 خورشیدی- را به طرحی از جهان پهلوان تختی اختصاص داد با این تیتر:

گُل از شاخه افتاد و بر خاک خفت/ شهیدان خاک! این شهیدی دگر

اما ناگزیر شد طرح و تیتر را سانسور کند و شماره 47 با جلدی که سه چهارم آن سفید بود و تیترهای حاشیه ای باقی مانده بود منتشر شد.

در ماجرای درگذشت دکتر علی شریعتی نیز دیگر مانند سال های اول انقلاب تعبیر شهادت و شهید به کار نمی رود و احسان شریعتی هم مانند بابک تختی به دنبال اثبات فرضیه قتل و شهادت پدرش نیست و تنها می پرسد: چرا یک استاد دانشگاه را از شغل خود محروم کردند و خودش و پدرش را به زندان انداختند و بعد وادار به خانه نشینی کردند تا ناگزیر از مهاجرت شود؟ اوهم مسؤولیت مرگ در 43 سالگی را متوجه حکومت می داند اما از تعبیر قتل استفاده نمی کند.

در ماجرای صمد بهرنگی نیز همراه او هنگام شنا در رود ارس بعد از انقلاب به ایران برگشت و گفت: صمد شنا نمی دانست و غرق شد و ادعای قتل توسط عامل ساواک یعنی من او را خفه کرده ام.

حمزه فراهتی افسر سابق دامپزشکی ارتش که همراه او بوده گفته است: « 50 متر بیشتر شنا نکرده بودم که نعره صمد میخ کوبم کرد: دکتر، دکتر. برگشتم. صمد تا شانه ها توی آب بود. نعره زدم: صمد! دست بزن، پا بزن. دارم می رسم. ولی به طرف جریان شدید رودخانه پیش می رفت و فقط توانست سه بار صدایم کند و بیش از 10 ثانیه روی آب نماند. تقصیر بزرگ من اعتماد به صمد بود. تقصیر بزرگ صمد گم کردن دست و پایش بود. این صحنه را غیر از من 5 سرباز پاسگاه هم شاهد بودند.» این مطلب اول بار در مجله آدینه در بهمن 1370 - شماره 67 منشر شد ( البته نام حمزه فراهتی به اشتباه فلاحتی درج شده) و به افسانه قتل صمد که گویا ساخته و پرداخته برادرش اسد و البته جلال آل احمد بود پایان داد.

همراه صمد در رود ارس نوشته خود را با این عبارت به پایان می برد: « امروز اگر کسانی هستند که پشت مادر صمد، خاله صمد و زن دایی صمد سنگر گرفته و مزخرفات خود را با زبان آنها بیان می کنند دیگر مرا با آنها کار ینیست. ما به مرحوم آل احمدش حرف نزدیم چه رسد به اینها...»

خود سردبیروقت آدینه هم که مانند صمد به گرایش های چپ شهرت داشت در مقاله «روزهای باران در تبریز» نوشت: « آل احمد پس از مرگ او به دروغی آگاهانه از او شهیدی پرداخت که حکومت او را در ارس غرق کرده است...صمد قربانی بود اما شهید نشده بود... آل احمد بود که از صمد چهره شهید پرداخت با مقاله ای که در آرش ویژه صمد بهرنگی نوشت و صمد تبدیل شد به یک شهید. در حالی که نبود. چون احساس می کردند نسل شکست خورده در کودتای 28 مرداد به شهید نیاز دارد.»

شگفتا که قصه برای خود جلال هم تکرار شد و شمس آل احمد هم اصرار داشت مرگ برادرش را قتل و کار ساواک جلوه دهد و کار به رویارویی با خانم سیمین دانشور هم کشید. چون همسر جلال می گفت در اسالم (گیلان) بودیم و سرِ جلال روی دامن من بود که چشم از جهان بست و قتل در کار نبود. آنها که می گویند او به قتل رسیده لابد منظورشان این است که من کُشته ام!

با این حال شمس آل احمد دست بردار نبود و فرضیه قتل را تا آخر عمر کنار نگذاشت.

درباره آیت الله سید مصطفی خمینی هم هیچ کس به اندازه حجت‌الاسلام محتشمی‌پور معتقد به «شهادت» ایشان نیست.

روایت حجت الاسلام سید علی اکبر محتشمی پور اما ازاین قرار است:

«چند ماه قبل از شهادت وقتی به عیادت آیت الله جزایری یکی از علمای نجف رفته بود حدود ساعت ۱۰ یا ۱۱ شب پسر مرحوم جزایری خدمت حاج آقا مصطفی می‌رسد و می‌گوید دو نفر ایرانی آمدند و می‌خواهند با شما ملاقات کنند.

ایشان فرمودند بگویید بیایند بالا. آنها با حاج آقا مصطفی خمینی آرام صحبت می‌کنند و بعد از آن حاج آقا مصطفی برای دوستان نقل می‌کنند که آنها گفتند ما اعضای تیمی هستیم که ساواک این تیم را فرستاده است. این توضیح را بدهم که در ۱۳۵۵ که حکومت بعث عراق با شاه آَشتی کرد و صدام با شاه در الجزایر ملاقات کرد، توافقی بین ایران و عراق امضاء شد که از آن به بعد کاروان‌های یک هفته‌ای برای زیارت کربلا توسط اوقاف زمان شاه تنظیم می‌شد و به کربلا می‌آمدند.

در میان این کاروان‌ها عوامل ساواک هم حضور داشتند که با استخبارات عراق هم همکاری بسیار نزدیکی داشتند. یک تیمی در قالب همین کاروان ها آمده بودند که برای تعقیب و چگونگی حضرت امام فعالیت می‌کردند که این دو نفر در این تیم بودند و به حاج آقا می گویند که رأی ساواک برگشته و قبلا می‌خواستند امام را ترور کنند اما بعدها گفتند که حاج آقا مصطفی را تعقیب و مراقبت کنید و الان برنامه ترور شما در دستور کار است.

علت آن هم این است که امام عمر خود را کردند اما خطر جدی برای رژیم شاه شما تشخیص داده شدید و الان ساواک معتقد است اگر امام اعلامیه می‌دهد و سخنرانی می‌کند این شما هستید که امام را تحریک می‌کنید و اگر شما ترور شوید با یک تیر دو نشان زده می‌شود یکی اینکه امام ساکت می‌شود و آخر عمرش است و دوم اینکه خطری را که برای آینده رژیم شاهنشاهی وجود دارد شما تشخیص داده شدید. اما ما در این مدتی که از شما تعقیب و مراقبت می‌کردیم دیدیم که شما درس و بحث انجام می‌دهید و به عبادت و کربلا و نجف می‌روید پس ما منقلب شدیم که چرا دست ما به خون شما آلوده شود پس تصمیم گرفتیم مخفیانه شما را مطلع کنیم.

حاج آقا مصطفی خمینی گفتند آنها دنبال این مسأله نیستند؛ این کار هم با نظر ساواک انجام شده تا من را بترسانند تا مانع فعالیت‌های انقلابی و سیاسی من شوند. لذا حاج آقا مصطفی خمینی هیچ توجهی به این موضوع نکردند بعد که حادثه شهادت ایشان رخ داد و ایشان را به بیمارستان منتقل کردند، مشاهده شد که در سینه و پشت کمر ایشان لکه‌های بنفش رنگی است یکی از پزشکان ایرانی که از خارج آمده بود گفت اگر اجازه دهید کالبد شکافی انجام دهیم تا مشخص شود آن سمی که به او دادند چه نوع سمی است و قطعا این کار، کار ساواک است اما حضرت امام اجازه کالبد شکافی ندادند.

اما برای پزشکان مسلم بود که ایشان به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است چراکه به مرز پنجاه سالگی نرسیده بودند و هیچ بیماری نداشتند اما یک‌مرتبه چراغ عمرشان خاموش شد.

با این همه اگر قرار بر استناد به روایت آقای محتشمی باشد او این اواخر به مجلۀ آسمان گفته بود که آیت الله خویی هم به مرگ طبیعی درنگذشته و به دست صدام به شهادت رسیده است.

حال آن که دیگران چنین ادعایی ندارند و چون برخی ادعاهای دیگر محتشمی‌پور از جمله دربارۀ نهضت آزادی و دکتر یزدی و همین مورد آقای خویی محل مناقشه است اصرار او بر این که مصطفی خمینی به مرگ طبیعی از دنیا نرفته چون تنها 50 سال داشته هم مورد قبول همه نیست کما این که برادر مرحوم مصطفی نیز 17 سال بعد و در عصر جمهوری اسلامی و در حالی که هنوز 50 ساله نشده بود درگذشت.