واکنش حضرت امام در مقابل انتقادهای مغرضانه به مراجع و حوزویان، تبیین ویژگی های حوزه علمیه در دوران امام و توجه به سادگی و ساده زیستی حوزه و حوزویان از جمله موضوعاتی بود که حجت الاسلام والمسلمین سید ابوالحسن نواب در گفت وگو با نشریه«حریم امام» به آن اشاره کرد.

برای ما بفرمایید که حوزة علمیه در زمان رهبری حضرت امام خمینی(ره) چگونه اداره می‎شد؟

در زمان حضرت امام از جمله مراجعی که در قید حیات بودند، آیت‎الله خویی بود که در نجف زندگی می‎کرد، آیت‎الله شریعتمداری که مشکلاتی برایش پدید آمد و از صحنة تصمیم‎گیری خارج شد، آیت‎الله مرعشی نجفی که در مسائل داخلی حوزه دخالتی نمی‎کرد؛ اما آیت‎الله گلپایگانی تا حدودی در صحنه حضور داشت و حضرت امام به ایشان توجه ویژه‎ای داشتند و مسائل حوزة علمیه را به ایشان سپرده بودند. آیت‎الله گلپایگانی  و حضرت امام نمایندگانی در شورای مدیریت حوزه داشتند و این نمایندگان امور حوزه را پیش می‎بردند. در حقیقت مراجع تقلید به جز آیت‎الله گلپایگانی و حضرت امام در شورای مدیریت حوزه نماینده‎ای نداشتند.

حضرت امام هم نظرات آیت‎الله گلپایگانی را بسیار مورد توجه قرار می‎دادند و سعی می‎کردند با رعایت نظرات ایشان، امورات حوزه را پیش ببرند. با اینکه فشارها روی امام زیاد بود که در حوزه دخالت کنند، اما حضرت امام سعی می‎کردند که بدون نظر مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی در مسائل حوزة علمیه دخالتی نداشته باشند و امورات حوزه را بدون نظر ایشان پیش نبرند. تا آخر عمر حضرت امام، امور حوزه به همین منوال پیش می‎رفت.

حضرت امام روی مراجع تقلید حساسیت زیادی داشتند و بسیار محترمانه رفتار می‎کردند. آیت‎الله العظمی خوانساری که در تهران بود وقتی به رحمت خدا رفت، مرحوم امام پیام تسلیتی فرستادند و بسیار از شخصیت ایشان تجلیل کردند. در جاهای مختلف هم تعابیر بسیار بلندی دربارة شخصیت آیت‎الله خوانساری به کار می‎بردند و همیشه سعی می‎کردند که مقامات ایشان را به مردم معرفی کنند. همچنین دربارة آیت‎الله العظمی خویی تعابیر ارزشمندی به کار می‎بردند و نسبت به ایشان هم کمال ادب و احترام را رعایت می‎کردند. یک بار در سال‎های اوج انقلاب فرمودند که اهانت به مراجع تقلید عقوبت بزرگی در پیش دارد و به شدت افراد را از کوچک‎ترین اهانت به مراجع تقلید نهی می‎کردند. البته حضرت امام اصول کلی را دربارة حوزة علمیه رعایت می‎کردند. از این مسئله که حوزه علمیه در اختیار حکومت باشد و ساخت و سازهای زیادی در حوزه انجام بگیرد و مسئولان دولتی تصرفات حکومتی در آن انجام بدهند، به شدت نهی می‎کردند.

اینکه حوزة تماماً تحت نفوذ مراجع تقلید اداره بشود، چه پیامدهای مثبتی می‎تواند در بر داشته باشد؟

یکی از پیامدهای آن استقلال و عزت حوزة علمیه است. به این صورت استقلال در تصمیم‎گیری همیشه برقرار خواهد بود. همچنین می‎تواند الگوی مناسبی برای دیگر کشورهای اسلامی باشد. به هر حال کشورهای اسلامی دیگر هم حوزه‎های علمیه دارند، هر چند حکومتی اسلامی ندارند. هر چقدر نظام حکومتی کشور خوب هم باشد، نباید در مسائل و امور داخلی حوزه دخالتی داشته باشد و حوزه‎های علمیه ما می‎تواند از این نظر الگوی خوبی برای سایر کشورها باشند. در این صورت هم استقلال حوزه محفوظ و هم عزتش تأمین می‎شود. البته نظام اسلامی و حوزه‎های علمیه باید به همدیگر کمک کنند، هر چند نباید در کار همدیگر دخالتی داشته باشند.

حوزة علمیة مطلوب و مدنظر حضرت امام‌خمینی چه ویژگی‎هایی باید داشته باشد؟

یکی از ویژگی‎های مهم حوزة مطلوب و مدنظر حضرت امام خمینی(ره) سادگی است. حضرت امام بر این نظر بودند که با اینکه حکومت اسلامی تشکیل شده است، نباید شیوه و ساختار حوزه‎های علمیه تغییر کند و از سادگی خود دور بشود. دوم دوری از تجمل‎گرایی و زندگی اشرافی طلبه‎ها و ساده مانده خود حوزة علمیه است. باید این سؤال را پرسید که آیا واقعاً حضرت امام نمی‎توانستند ساختمانی در تراز ساختمان‎های دانشگاه تهران برای حوزة علمیه بسازند؟ یقیناً چنین امکانی برای ایشان فراهم بود؛ اما هیچ‎گاه برای این منظور اقدامی نکردند و سعی کردند ساختمان مدرسه فیضیه به همان شکل سادة خودش باقی بماند.

چنین امری هم برای سادگی طلبه‎ها و هم برای سادگی خود حوزة علمیه ضروری است. سوم حفظ استقلال حوزه است که این استقلال می‎تواند به نقد از نظام مستقر هم بینجامد. چون به هر حال در زمان رژیم طاغوت حوزة علمیه به نقد از نظام می‎پرداخت. در زمان پس از انقلاب اسلامی نیز افرادی در رأس حوزه بودند که در ادوار مختلف به نقد عملکرد برخی دولت‎ها می‎پرداختند. حضرت امام خمینی(ره) داماد آیت‎الله العظمی گلپایگانی، یعنی آیت‎الله صافی گلپایگانی را به دبیری شورای نگهبان منصوب کردند. ایشان سال‎های  سال دبیر شورای نگهبان بود و چون فرزند حوزه است نقدهای خود را نسبت به لوایح و قوانین حکومتی داشت و امام هم نقطه نظراتشان را به صراحت اعلام می‎فرمودند. با این حال امام از صراحت برخی از آقایان حوزه هیچ گاه گله نکردند و هیچ وقت نفرمودند که چرا حوزه علمیه به نظام انتقاد یا در امور حکومتی دخالت می‎کند. اگر نسبت به این امر نظر مخالفی داشتند به صراحت آن را بیان می‎کردند. البته در امور جزئی نظرات خودشان را می‎فرمودند اما هیچ گاه به‌طور کلی نمی‎گفتند که حوزویان نباید در امور حکومتی دخالت کنند. حضرت امام می‎خواستند حوزه مستقل و عزتمند باشد و در عین حال ناقد هم باشد. البته اگر امام نقدی به ساختار حوزه داشتند با کسی رودربایستی نداشتند و به صراحت دیدگاه خودشان را بیان می‎کردند.

واکنش حضرت امام به نقد برخی از حوزویان چگونه بود؟

حضرت امام در برابر نقد هر کسی اگر جواب صریح و قاطعی داشتند، می‎دادند؛ اما به هیچ کس نمی‎گفتند حق نقد کردن نداری. این مسئله مهمی است. یعنی امام به گونه‎ای رفتار می‎کردند که آقایان منتقد هیچ وقت از ابراز نظرشان پشیمان نمی‎شدند. هر کسی می‎توانست نقد کند و اگر امام نظری مخالف داشتند، به صراحت و روشنی بیان می‎کردند. معنای اعلام نظر امام هم این نبود که چرا نقد کردید. ضمن اینکه نقدها منحصر به علما و مراجع تقلید نبود و شامل اقشار مختلف از جمله دانشگاهیان، نمایندگان مجلس و... هم می‎شد.

هر کسی اشتباهی داشت، امام به صراحت اشتباه او را می‎گفتند؛ اما هیچ گاه نمی‎گفتند چرا انتقاد کردید. برای مثال آیت‎الله قدیری در نامه‎ای نسبت به دو فتوای حضرت امام دربارة موسیقی و شطرنج انتقاد کرد و حضرت امام جواب نسبتاً تندی به ایشان دادند با اینکه آیت‎الله قدیری از یاران دیرینه و از نزدیکان امام به شمار می‎آمدند.

امام سخن خودشان را به صراحت و شجاعت فوق‎العاده بیان می‎کردند و هیچ گاه در پاسخ ایشان این برنمی‎آمد که چرا ایشان انتقاد کردند. طرف مقابل هم هیچ گاه از انتقاد پشیمان نمی‎شد. قضایای متعددی در این زمینه می‎توان یادآور شد و پاسخ‎ حضرت امام را بازخوانی کرد. به هر حال اظهارنظرهای متفاوت برخی از حوزویان در زمان رهبری حضرت امام کم نبود و ایشان قاطعانه و روشنگرانه نظرات خودشان را بیان می‎فرمودند.

واکنش امام نسبت به دخالت برخی نهادهای غیرحوزوی در حوزه چگونه بود؟

حضرت امام چنین چیزی را برنمی‎تافتند و اجازه نمی‎دادند هیچ نهادی در حوزه دخالت کند. اگر هم فشارها زیاد می‎شد می‎فرمودند که بدون نظر آیت‎الله گلپایگانی کاری صورت نگیرد. بسیار هم سعی داشتند که حرمت و جایگاه مرجعیت در حوزه حفظ بشود.

نفوذ مراجع تقلید امروز را در حوزة علمیه چگونه ارزیابی می‎کنید؟ آیا نفوذ و نقش آن‎ها مانند سابق می‎باشد یا کم‎رنگ شده است؟

مقام معظم رهبری نظر حضرت امام دربارة حوزة علمیه را به همان شکل و سیاق سابق دنبال می‎کنند و تلاش دارند که اعضای شورای عالی حوزة علمیه با مراجع تقلید مرتبط باشند و نظراتشان را در امور مختلف جویا بشوند. معمولاً افرادی در شورای عالی حوزه انتخاب می‎شوند که مراجع تقلید نسبت به آن‎ها نظر مساعدی دارند. نظر مقام معظم رهبری این نیست که حوزة علمیه بدون نظر و نفوذ مراجع تقلید اداره بشود.

اخیراً در حوزة علمیه قضایایی پیش آمد و عده‎ای گفتند که ریشة سکولاریسم از حوزة علمیه است! نظر خودتان را در این باره بیان بفرمایید.

نظر اغلب حوزویان در این باره روشن است و طبیعی است که با این سخن موافق نباشند و به نظرم مقام معظم رهبری هم موافق برخی سخنان ایراد شدة اخیر در حوزه نیستند و ان‎شاءالله به زودی طی سخنرانی دیدگاه خودشان را در این باره بیان می‎کنند. رویکرد رهبری این است که در همة مسائل به سرعت موضع نمی‎گیرند. برای مثال در حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیه برخی مهر پرتاب کردند یا در حرم حضرت امام نسبت به یادگار ایشان جسارت‎هایی شد و بعد دیدیم که مقام معظم رهبری نظر صریحشان را در این باره بیان کردند و فرمودند که هیچ کدام از این کارها را قبول نداشتند و تأیید نمی‎کنند. در وقایع اخیر حوزة علمیه هم مطمئن باشید که رهبری موضعشان را اعلام خواهند کرد.

در حال حاضر نفوذ نهادهای غیرحوزوی در حوزه را چگونه ارزیابی می‎کنید؟

اگر هم نفوذی داشتند، قضیة اخیر به نفعشان تمام نشد.

*جماران